Spotkanie Erudytów 21.03.24

21 marca po raz kolejny spotkał się Klub Gimnastyki Umysłu Erudyta.

Na początek uczestnicy rozmawiali o nadchodzących wyborach i polityce, o głośnej wówczas w aferze z ptakami w roli głównej, a także majowej wycieczce grupy. Czas szybko minął i uczestnicy przeszli do krzyżówkowej rozgrzewki. Tego dnia rozwiązywaliśmy różne, większe i mniejsze, formy, ale też naszą „z przymrużeniem oka”, która jak zawsze nas rozbawiła: "żeberka na ciepło" (kaloryfer), czy też "zrobiona w konia za sprawą konia" (Troja).

 

W czasie prelekcji najpierw poznaliśmy i obejrzeliśmy na zdjęciach polskie obiekty na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jest to lista obiektów dziedzictwa kulturowego i naturalnego o „wyjątkowej powszechnej wartości” dla ludzkości, prowadzona przez UNESCO, wyspecjalizowaną organizację ONZ; została ustanowiona na mocy Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego przyjętej przez UNESCO na 17. sesji w Paryżu 16 listopada 1972, która weszła w życie z dniem 17 grudnia 1975. Do 18 sierpnia 2023 Konwencję przyjęło lub ratyfikowało 195 państw.

Obecnie na Liście znajduje się 17 obiektów z Polski:

     -> Historyczne Centrum Krakowa (na podstawie kryterium IV^[1]) zostało wpisane na Listę w 1978 r (w pierwszej 12 obiektów na świecie). Obszar wpisany obejmuje Stare Miasto w obrębie dawnych murów, Wzgórze Wawelskie oraz dzielnicę Kazimierz ze Stradomiem. W 2010 r. została utworzona strefa buforowa dla obszaru wpisanego.

     -> Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni (na podstawie kryterium IV) Kopalnia w Wieliczce również została wpisana w 1978 r. (w pierwszej 12 obiektów na świecie). W 2013 roku wpis rozszerzono o Kopalnią Soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce, zmieniając nazwę wpisu. Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni są wpisem seryjnym.

     -> Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945) został wpisany w 1979 r. na podstawie kryterium VI^[2]. Na Liście Światowego Dziedzictwa znajdują się wszystkie obozy koncentracyjne i obozy zagłady na świecie.

     -> Puszcza Białowieska, obiekt transgraniczny polsko-białoruski (na podstawie kryteriów IX^[3] i X^[4]) jest rozległą połacią pierwotnego lasu, w którym występują zarówno drzewa iglaste, jak i liściaste. W 1979 r. wpisano część obszaru Białowieskiego Parku Narodowego, zaś Białoruska część Puszczy została wpisana w 1992 r. jako rozszerzenie wpisu. Od 1992 r. obie części Puszczy stanowią jeden obiekt transgraniczny. W 2014 miejsce Światowego Dziedzictwa zostało rozszerzone, przede wszystkim po stronie polskiej (z powierzchni 5.069 ha do 59.576,09 ha).

     -> Historyczne Centrum Warszawy wpisane w 1980 r. na podstawie kryterium II^[5] i VI. W czasie Powstania Warszawskiego, przeszło 85% zabudowy Starego Miasta zostało zniszczone przez oddziały hitlerowskie. Po wojnie, z woli społeczeństwa, podjęto trwające pięć lat dzieło odbudowy, pieczołowicie restaurując kościoły, pałace oraz Rynek Starego Miasta. Jest to wyjątkowy przykład niemal całkowitej odbudowy zabytków pochodzących z nieprzerwanego ciągu historycznego, od XIII do XX wieku.

     -> Stare Miasto w Zamościu – zespół urbanistyczny wpisany w 1992 r. na podstawie kryterium IV.

Miasto założone w XVI wieku przez kanclerza Jana Zamoyskiego zachowało pierwotny plan, fortyfikacje oraz liczne budowle, łączące włoskie i środkowoeuropejskie tradycje architektoniczne. (Przy tej okazji przypomnieliśmy sobie anegdotę związaną z powstaniem określenia „stół szwedzki”: w roku 1656, król szwedzki Karol X Gustaw, chcąc sobie zaoszczędzić trudów oblegania Zamościa, wprosił się na posiłek do Jana Sobiepana Zamoyskiego, chcąc przy okazji skłonić go do poddania miasta; ordynat przyjął króla poza murami, wystawnie zastawionym stołem, ale – dla sprawienia królowi despektu – bez krzeseł. Odtąd przyjęcia na stojąco nazywano „stołem szwedzkim”.)

     -> Średniowieczne miasto w Toruniu wpisane w 1997 r. na podstawie kryteriów II i IV.

Toruń zawdzięcza swe początki Zakonowi Krzyżackiemu, który w połowie XIII w. zbudował tu zamek. O randze miasta świadczą liczne XIV i XV-wieczne budowle publiczne i prywatne (m.in. Dom Kopernika), wznoszące się na Starym i na Nowym Mieście. Na szczególną wzmiankę zasługuje również tzw. „Katedra Dwóch Janów” (Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu).

     -> Zamek krzyżacki w Malborku – wpis w 1997 r. na podstawie kryteriów II, III ^[6]  i IV. XIII-wieczny, warowny klasztor Zakonu Krzyżackiego został znacznie rozbudowany i upiększony po 1309 roku, kiedy przeniesiono tu z Wenecji siedzibę Wielkiego Mistrza. Po poważnych zniszczeniach w czasie II Wojny Światowej, zamek został ponownie odrestaurowany na podstawie szczegółowej dokumentacji opracowanej przez jego wcześniejszych konserwatorów.

     -> Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy, wpisane w 1999 r. na podstawie kryteriów II i IV. Otoczenie naturalne pozostało prawie niezmienione od XVII w.

     -> Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy zostały wpisane w 2001 r. (na podstawie kryteriów III, IV i VI) jako największe w Europie budowle sakralne o konstrukcji szkieletowej, wzniesione na Śląsku w połowie XVII w., w następstwie Pokoju Westfalskiego, regulującego kwestie religijne.

Kościoły Pokoju można było wznosić wyłącznie za miastem i z materiałów nieogniotrwałych. W Polsce wybudowano łącznie trzy Kościoły Pokoju – Kościół w Głogowie nie przetrwał.

     -> Drewniane kościoły południowej Małopolski (wpisane w 2003 r. na podstawie kryteriów III i IV) znajdujące się w Binarowej, Bliznem, Dębnie, Haczowie, Lipnicy Murowanej i Sękowej stanowią wyjątkowy przykład różnych aspektów tradycji budowlanych kościołów średniowiecznych w kulturze rzymsko-katolickiej. Do ich budowy wykorzystano technikę zrębową, rozpowszechnioną w Europie Północnej i Wschodniej od średniowiecza.

     -> Muskauer Park/Park Mużakowski, obiekt transgraniczny polsko-niemiecki (wpis w 2004 r. na podstawie kryterium I^[7] i IV) o powierzchni 559,90 hektarów, rozciągający się po obu stronach Nysy Łużyckiej, wzdłuż której przebiega granica polsko-niemiecka; został stworzony przez księcia Hermanna von Pückler-Muskau w latach 1815-1844. Park, harmonijnie wpisany w wiejski krajobraz, zapoczątkował nowe podejście w projektowaniu krajobrazu i wpłynął na rozwój architektury krajobrazu w Europie i Ameryce.

     -> Hala Stulecia we Wrocławiu (wpis w 2006 r. na podstawie kryteriów I, II i IV) to budowla przełomowa w historii architektury wykorzystującej żelazobeton. Wzniesiona została w latach 1911-1913 przez architekta Maxa Berga na terenach Wystawy Stulecia jako budowla wielofunkcyjna służąca rekreacji. Jest rozwiązaniem pionierskim pod względem architektonicznym i inżynierskim, dokumentującym przenikanie się różnych wpływów we wczesnych latach XX wieku i stanowiącym zasadniczy punkt odniesienia dla dalszego rozwoju budownictwa w dziedzinie dużych konstrukcji zbrojonych.

     -> Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat (seryjny wpis transgraniczny polsko-ukraiński w 2013 r. na podstawie kryteriów III i IV); wpis obejmuje 16 wybranych cerkwi, osiem w Polsce (św. Paraskiewy w Radrużu, Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu, św. Michała Archanioła w Smolniku, św. Michała Archanioła w Turzańsku (Podkarpacie), św. Jakuba Młodszego Apostoła w Powroźniku, Opieki Bogurodzicy w Owczarach, św. Paraskiewy w Kwiatoniu, św. Michała Archanioła w Brunarach Wyżnych (Małopolska)) i osiem na Ukrainie (cerkiew Zesłania Ducha Świętego w Potyliczu, św. Dymitra w Matkowie, Świętej Trójcy w Żółkwi, św. Jerzego w Drohobyczu (obwód lwowski), Św. Ducha w Rohatyniu, Narodzenia Theotokos w Werbiążu Niżnym (obwód iwanofrankowski), Wniebowstąpienia Pańskiego w Jasinie i św. Michała w Użoku (obwód zakarpacki)). Cerkwie te są budowlami o konstrukcji zrębowej, wzniesione w okresie od XVI do XIX wieku jako świątynie społeczności wyznania prawosławnego i grecko-katolickiego. Według typów architektonicznych wyróżnia się cerkwie halickie, łemkowskie, bojkowskie i huculskie.

W obrębie obszarów wpisanych, poza cerkwiami znajdują się drewniane dzwonnice, cmentarze i bramy, wewnątrz cerkwi – ikonostasy i polichromie.

     -> Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach oraz system gospodarowania wodami podziemnymi (wpis w 2017 r. na podstawie kryteriów I, II, IV); obiekt obejmuje w całości podziemną kopalnię wraz ze sztolniami, szybami, galeriami oraz systemem gospodarowania wodami podziemnymi. Na powierzchni zachowała się XIX- wieczna przepompownia parowa, która jest świadectwem ciągłości prac nad odprowadzaniem wody z kopalni od ponad 300 lat. Dzięki specjalnemu systemowi zbędną wodę wykorzystywano do zaopatrywania miasta w wodę pitną i do użytku przemysłowego.

     -> Krzemionkowski region pradziejowego górnictwa krzemienia pasiastego (wpis w 2019 r. na podstawie kryteriów III i IV) znajduje się w regionie Gór Świętokrzyskich, składa się z czterech obszarów związanych z górnictwem w epoce neolitu i brązu (ok. 39000 do 1600 lat p.n.e.), kiedy wydobywano tu i poddawano obróbce krzemień pasiasty, służący głównie do wykonywania narzędzi. Podziemne konstrukcje górnicze, miejsca obróbki krzemienia i ok. 4 tysięcy komór i chodników składa się na jeden z najpełniej zachowanych spośród odkrytych do tej pory neolitycznych podziemnych systemów wydobywania i obróbki krzemienia.

     -> Lasy bukowe w Bieszczadzkim Parku Narodowym (wpis w 2021 r., komponent seryjnego dobra międzynarodowego pn.: Pradawne i pierwotne lasy bukowe w Karpatach i innych regionach Europy (2007, 2011, 2017, 2021) na podstawie kryterium IX). To międzynarodowy wpis seryjny i obejmuje obecnie 94 elementy w 18 krajach, w tym lasy bukowe w Bieszczadzkim Parku Narodowym - ściśle wyznaczone kompleksy leśne na zboczach Połoniny Wetlińskiej, Smereka, w dolinie Terebowca, Górnej Solinki i Wołosatki.

By poznać lepiej polskie wspaniałości na liście światowego dziedzictwa UNESCO można przejść na stronę internetową https://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/polskie-obiekty/.

Na wpis na Listę na dzień dzisiejszy czekają:

- Stare Miasto w Gdańsku,

- Kanał Augustowski,

- Dolina Dunajca,

- Modernistyczne Śródmieście Gdyni,

- Młyn Papierniczy w Dusznikach Zdroju.

^([1] kryterium IV - szczególny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego lub technologicznego albo krajobrazu ilustrującego ważny etap (lub etapy) w historii ludzkości;

^[2] kryterium VI – miejsce pozostaje w bezpośrednim lub namacalnym związku z wydarzeniami lub żywą tradycją, pomysłowością lub wierzeniami, albo z dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu;

^[3] kryterium IX - przedstawia szczególny przykład toczących się procesów ekologicznych i biologicznych, istotnych dla ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych, przybrzeżnych i morskich ekosystemów lub społeczności roślin i zwierząt;

^[4] kryterium X - obejmuje najważniejsze środowiska przyrodnicze do ochrony różnorodności form życia, łącznie z zagrożonymi gatunkami o uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki i konserwacji.;

^[5] kryterium II - przedstawia ważną wymianę ludzkich wartości, na przestrzeni dziejów lub w obszarze danego regionu świata, w zakresie rozwoju architektury lub technologii, w sztukach monumentalnych, urbanistyce lub projektowaniu krajobrazu;

^[6] kryterium III - przedstawia unikatowe albo przynajmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub istniejącej albo minionej cywilizacji;

^[7] kryterium I - reprezentuje arcydzieło ludzkiego geniuszu twórczego)

 

Drugi temat, tak bardzo na czasie przed świętami (choć nie tylko) dotyczył podstawowych zasad savoir vivre’u. Okazuje się, że sposób ułożenia sztućców na talerzu ma niebagatelne znaczenie (przy tej okazji rozmawialiśmy też o różnych nieporozumieniach w restauracjach w związku z brakiem znajomości tych zasad – w tym przez obsługę). Obejrzeliśmy również grafiki opisujące przeznaczenie różnych elementów zastawy stołowej, a także poszczególnych naczyń, z jakimi możemy się spotkać podczas wystawnego posiłku.

 

Bogatsi o tę wiedzę, uczestnicy wyznaczyli termin kolejnego spotkania na 4. kwietnia, jak zawsze w Czytelni „Fabryka Kreatywności”.